فصل دوم : فضیلت آموزش
2 / 1 سنّت پیامبران
فصل دوم : فضیلت آموزش2 / 1سنّت پیامبرانقرآن«پروردگارا ! و از خود ایشان در میانشان فرستاده ای برانگیز تا آیات تو را بر ایشان بخواند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و آنها را تزکیه کند . (1) همانا که تویی پیروزمند حکیم» .
«در میان شما فرستاده ای از خود شما فرستادیم تا آیاتِ ما را برایتان بخواند و شما را تزکیه کند و به شما کتاب و حکمت بیاموزد و آنچه را که نمی دانستید ، به شما یاد دهد» .
«خداوند ، بر مؤمنان منّت نهاد ، هنگامی که فرستاده ای از خود ایشان در میانشان فرستاد ، تا آیات خود را بر ایشان فرو خوانَد و تزکیه شان کند و بدانها کتاب و حکمت بیاموزد ، هر چند پیش از آن در گم راهی آشکاری بودند» .
«اوست همان کس که در میان مردم درس ناخوانده ، پیامبری از [جِنس] خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر ایشان فرو خوانَد و آنها را تزکیه کند و به آنان ، کتاب و حکمت بیاموزد ، هرچند که پیش از آن در گم راهی آشکاری بودند» .
.
1- .تزکیه از ماده «زکی» است که افزون بر معنای پاکی، به معنای رشد و بالندگی هم هست .(م)
ص: 232
الحدیثإرشاد القلوب :رُوِیَ فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ إِبْرَ هِیمَ کَانَ أُمَّهً قَانِتًا لِّلَّهِ حَنِیفًا وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» (1) أنَّهُ کانَ یُعَلِّمُ الخَیرَ. (2)
سنن ابن ماجه عن عبداللّه بن عمرو :خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ذاتَ یَومٍ مِن بَعضِ حُجَرِهِ فَدَخَلَ المَسجِدَ فَإِذا هُوَ بِحَلقَتَینِ : إحداهُما یَقرَؤونَ القُرآنَ ویَدعونَ اللّهَ ، وَالاُخری یَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ . فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : کُلٌّ عَلی خَیرٍ هؤُلاءِ یَقرَؤونَ القُرآنَ ویَدعونَ اللّهَ ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم ، وهؤُلاءِ یَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ ، وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماًفَجَلَسَ مَعَهُم. (3)
سنن الدارمی عن عبد اللّه بن عمرو :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِمَجلِسَینِ فی مَسجِدِهِ ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : کِلاهُما عَلی خَیرٍ ، وأحَدُهُما أفضَلُ مِن صاحِبِهِ ، أمّا هؤُلاءِ فَیَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم ، وأمّا هؤُلاءِ فَیَتَعَلَّمونَ الفِقهَ وَالعِلمَ ، ویُعَلِّمونَ الجاهِلَ ، فَهُم أفضَلُ . وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً . ثُمَّ جَلَسَ فیهِم. (4)
2 / 2خَصائِصُ التَّعلیمِأ زَکاهُ العِلمِالإمام علیّ علیه السلام :بَذلُ العِلمِ زَکاهُ العِلمِ. (5)
.
1- .النحل : 120 .
2- .إرشاد القلوب : ص 14 وراجع: المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 305 ح 4188 .
3- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 83 ح 229، کنزالعمّال : ج 10 ص 147 ح 28751 وراجع: منیه المرید : ص 106 .
4- .سنن الدارمی: ج 1 ص 105 ح 355 ، جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 50 نحوه ، کنز العمّال : ج 10 ص 169 ح 28873 .
5- .غرر الحکم : ح 4436، عیون الحکم والمواعظ : ص 195 ح 4001 ولیس فیه «العلم» فی الموضع الثّانی .
ص: 233
2 / 2 ویژگی های آموزش
الف زکات دانش
حدیثإرشاد القلوب در تفسیر سخن خدای متعال : «بی گمان ، ابراهیم [به تنهایی ]امّتی مطیع خداوند و پاک دین بود و از مشرکان نبود» روایت شده که : او (ابراهیم علیه السلام ) آموزگار نیکی ها بود .
سنن ابن ماجه به نقل از عبداللّه بن عمرو : روزی پیامبر خدا از یکی از حجره های خود بیرون آمد و داخل مسجد شد و با دو حلقه روبه رو شد : یک حلقه قرآن می خواندند و خدا را یاد می کردند ، و حلقه دیگر به یاد گرفتن و یاد دادن سرگرم بودند . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «همه اینها در کار خیرند . اینان به تلاوت قرآن مشغول اند و دعا می کنند . اگر خدا بخواهد ، به ایشان عطا می کند و اگر بخواهد ، باز می دارد ، و آنان به آموختن و فرا گرفتن سرگرم اند و من ، آموزگار برانگیخته شدم». پس با آنان نشست.
سنن الدارمی به نقل از عبد اللّه بن عمرو : پیامبر خدا بر دو گروه در مسجدش گذشت و فرمود : «هر دو در کار خیرند و یکی بر دیگری برتری دارد . امّا اینان ، خدا را می خوانند و به او رغبت می ورزند . پس اگر خدا بخواهد ، بدانان عطا می کند و اگر بخواهد ، باز می دارد ؛ ولی اینان فقه و دانش ، فرا می گیرند و به کسی که نمی داند ، می آموزند . پس اینان برترند و من ، آموزگار برانگیخته شدم» . پس در میان آنان نشست .
2 / 2ویژگی های آموزشالف زکات دانشامام علی علیه السلام :بذل دانش ، زکات دانش است .
.
ص: 234
عنه علیه السلام :زَکاهُ العِلمِ نَشرُهُ. (1)
عنه علیه السلام :زَکاهُ العِلمِ بَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ وَاجهادُ النَّفسِ فِی العَمَلِ بِهِ. (2)
الإمام الباقر علیه السلام :زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَ اللّهِ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ زَکاهً وزَکاهُ العِلمِ أن یُعَلِّمَهُ أهلَهُ. (4)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ یُنفِقُونَ» (5) : إنَّ مَعناهُ : ومِمّا عَلَّمناهُم یَبُثّونَ. (6)
راجع : ص 218 (وجوب التعلیم علی العالم) و 220 (حرمه کتمان العلم) و 234 (أفضل الصدقه) و 388 (ردّ البدعه) .
ب أفضَلُ الصَّدَقَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الصَّدَقَهِ أن یَتَعَلَّمَ المَرءُ المُسلِمُ عِلماً ثُمَّ یُعَلِّمَهُ أخاهُ المُسلِمَ. (7)
عنه صلی الله علیه و آله :ما تَصَدَّقَ النّاسُ بِصَدَقَهٍ مِثلِ عِلمٍ یُنشَرُ. (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 5444، عیون الحکم والمواعظ : ص 276 ح 5011 .
2- .غرر الحکم : ح 5458، عیون الحکم والمواعظ : ص 275 ح 4997 .
3- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 3 ، منیه المرید : ص 185 کلاهما عن جابر الجعفی، بحارالأنوار : ج 2 ص 25 ح 80 نقلاً عن عدّه الداعی وفیه «تعلیمه من لا یعلمه» بدل «تعلّمه عباد اللّه » .
4- .تحف العقول : ص 364 ، عدّه الداعی : ص 63، بحارالأنوار : ج 2 ص 25 ح 81 .
5- .البقره: 3.
6- .مجمع البیان : ج 1 ص 122 عن محمّد بن مسلم، بحارالأنوار : ج 67 ص 18 .
7- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 89 ح 243 ، الفردوس : ج 1 ص 354 ح 1421 کلاهما عن أبی هریره ؛ منیه المرید : ص 105 وفیهما «أن یعلم المرء علما»، کنزالعمّال : ج 6 ص 421 ح 16357 .
8- .المعجم الکبیر: ج 7 ص 231 ح 6964 عن سمره بن جندب، جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 124 عن الحسن نحوه ؛ بحارالأنوار : ج 2 ص 25 ح 87 نقلاً عن منیه المرید .
ص: 235
ب برترین صدقه
امام علی علیه السلام :زکات دانش ، نشر آن است .
امام علی علیه السلام :زکات دانش ، بذل آن به مستحقّش و وا داشتن نفس در عمل به آن است .
امام باقر علیه السلام :زکات دانش ، آموختن آن به بندگان خداست .
امام صادق علیه السلام :برای هرچیز زکاتی است و زکات دانش ، آموختن آن به اهلش است .
امام صادق علیه السلام در تفسیر سخن خداوند متعال : «و از آنچه روزی شان کردیم ، انفاق می کنند» : معنایش این است که از آنچه به آنان آموختیم ، به دیگران می آموزند و آن را نشر می دهند .
ر . ک : ص 219 (وجوب آموزش بر دانشمند) و 221 (حرمت پنهان داشتن دانش) و 235 (برترین صدقه) و 389 (نفی بدعت ها) .
ب برترین صدقهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین صدقه ، آن است که فرد مسلمان دانشی را فرا گیرد ، سپس آن را به برادر مسلمانش بیاموزد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم ، صدقه ای همچون نشر دانش نداده اند .
.
ص: 236
عنه صلی الله علیه و آله :مِنَ الصَّدَقَهِ أن یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ العِلمَ ویُعَلِّمَهُ النّاسَ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :فَضلُ عِلمِکَ تَعودُ بِهِ عَلی أخیکَ الَّذی لا عِلمَ عِندَهُ صَدَقَهٌ مِنکَ عَلَیهِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لَیسَ کُلُّ ذی عَینٍ یُبصِرُ ، ولا کُلُّ ذی اُذُنٍ یَسمَعُ ، فَتَصَدَّقوا عَلی اُولِی العُقولِ الزَّمِنَهِ (3) ، وَالأَلبابِ الحائِرَهِ بِالعُلومِ الَّتی هِیَ أفضَلُ صَدَقاتِکُم . ثُمَّ تَلا : «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَآ أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَتِ وَ الْهُدَی مِنم بَعْدِ مَا بَیَّنَّهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَبِ أُوْلَئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّعِنُونَ» (4) . (5)
2 / 3فَوائِدُ التَّعلیمِأ إتقانُ العِلمِالإمام علیّ علیه السلام :المالُ تَنقُصُهُ النَّفَقَهُ ، وَالعِلمُ یَزکو عَلَی الإِنفاقِ. (6)
الإمام الحسن علیه السلام :عَلِّمِ النّاسَ وتَعَلَّم عِلمَ غَیرِکَ ، فَتَکونَ قَد أتقَنتَ عِلمَکَ وعَلِمتَ ما لَم تَعلَم. (7)
راجع : ج 2 ص 304 (لا یفنیه الإنفاق).
.
1- .عدّه الداعی: ص 63، بحارالأنوار : ج 2 ص 24 ح 79 ؛ جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 123 عن الحسن نحوه.
2- .البیان والتبیین : ج 2 ص 57 عن أنس .
3- .رجل زَمِنٌ : أی مبتلی (لسان العرب : ج 13 ص 199) .
4- .البقره : 159 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 267 ح 104 .
6- .الإرشاد: ج 1 ص 227 ، الخصال: ص 186 ح 257، کمال الدین : ص 290 ح 2 ، الأمالی ، المفید: ص 248 ح 3 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 105 ، تحف العقول: ص 170، منیه المرید: ص 110 ، روضه الواعظین: ص 15 کلّها عن کمیل بن زیاد النخعی، بحارالأنوار : ج 1 ص 188 .
7- .کشف الغمّه : ج 2 ص 197، بحارالأنوار : ج 78 ص 111 ح 6 .
ص: 237
2 / 3 فایده های آموزش
الف استواری دانش
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از جمله صدقه آن است که انسان ، دانشی را فرا گیرد و آن را به مردم بیاموزد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مازاد دانشت را که به برادر بی بهره از دانشت می رسانی ، صدقه تو بر او به شمار می آید .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : «این گونه نیست که هر چشمداری ببیند و هر گوشداری بشنود . پس با دانش ها به خردمندان گرفتار و مغزهای سرگردان ، صدقه دهید که بهترین صدقه شماست» . سپس این آیه را خواند : « «بی گمان ، کسانی که آنچه ما از روشنگری ها و رهنمودها فرو فرستادیم ، پس از آن که آن را در کتاب برای مردم بیان کردیم ، پنهان می دارند ، خداوند و همه لعنتگران ، آنان را لعنت می کنند» » .
2 / 3فایده های آموزشالف استواری دانشامام علی علیه السلام :دارایی با هزینه کردن کاهش می یابد و دانش با دهش ، فزونی می گیرد .
امام حسن علیه السلام :به مردم بیاموز و دانش دیگران را فرا گیر ، تا دانش خود را استوار کنی و آنچه را که ندانسته ای ، بدانی .
ر . ک : ج 2 ص 305 (انفاق آن را نابود نمی کند) .
.
ص: 238
ب تَزکِیَهُ العَقلِالإمام علیّ علیه السلام :أعوَنُ الأَشیاءِ عَلی تَزکِیَهِ العَقلِ التَّعلیمُ. (1)
ج صَدَقَهٌ جارِیَهٌرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن عَلَّمَ عِلماً فَلَهُ أجرُ مَن عَمِلَ بِهِ ، لا یَنقُصُ مِن أجرِ العامِلِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ ما یُخَلِّفُ الرَّجُلُ مِن بَعدِهِ ثَلاثٌ : وَلَدٌ صالِحٌ یَدعو لَهُ ، وصَدَقَهٌ تَجری یَبلُغُهُ أجرُها ، وعِلمٌ یُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِهِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یَجیءُ الرَّجُلُ یَومَ القِیامَهِ ولَهُ مِنَ الحَسَناتِ کَالسَّحابِ الرُّکامِ أو کَالجِبالِ الرَّواسی فَیَقولُ : یا رَبِّ ، أنّی لی هذا ولَم أعمَلها ؟ فَیَقولُ : هذا عِلمُکَ الَّذی عَلَّمتَهُ النّاسَ یُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِکَ. (4)
الإمام الباقر علیه السلام :مَن عَلَّمَ بابَ هُدًی فَلَهُ مِثلُ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ ، ولا یُنقَصُ اُولئِکَ مِن اُجورِهِم شَیئاً . ومَن عَلَّمَ بابَ ضَلالٍ کانَ عَلَیهِ مِثلُ أوزارِ مَن عَمِلَ بِهِ ، ولا یُنقَصُ اُولئِکَ مِن أوزارِهِم شَیئاً. (5)
الکافی عن أبی بصیر :سَمِعتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام یَقولُ : مَن عَلَّمَ خَیراً فَلَهُ مِثلُ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ . قُلتُ : فَإِن عَلَّمَهُ غَیرَهُ یَجری ذلِکَ لَهُ؟ قالَ : إن عَلَّمَهُ النّاسَ کُلَّهُم جَری لَهُ . قُلتُ : فَإِن ماتَ؟ قالَ : وإن ماتَ. (6)
.
1- .غرر الحکم : ح 3246، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2788 .
2- .سنن ابن ماجه: ج 1 ص 88 ح 240 عن معاذ بن أنس ؛ إرشاد القلوب: ص 14 وفیه «إلی یوم القیامه» بدل «لا ینقص من أجر العامل»، کنزالعمّال : ج 10 ص 139 ح 28703 .
3- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 88 ح 341 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 15 نحوه وکلاهما عن أبی قتاده .
4- .بصائر الدرجات : ج 5 ص 16 عن الحمّاد الحارثی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 18 ح 44 .
5- .الکافی : ج 1 ص 35 ح 4 عن أبی عبیده الحذّاء ، المحاسن : ج 1 ص 96 ح 60 عن محمّد بن مسلم ، منیه المرید : ص 111، بحارالأنوار : ج 78 ص 177 ح 49 .
6- .الکافی : ج 1 ص 35 ح 3 ، بصائر الدرجات : ص 5 ح 11، بحارالأنوار : ج 2 ص 18 .
ص: 239
ب رشد خرد
ج صدقه همیشگی
ب رشد خردامام علی علیه السلام :یاری دهنده ترین چیز بر رشد خرد ، آموزش است .
ج صدقه همیشگیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانشی را یاد بدهد ، پاداش عامل به آن را دارد ، بی آن که از پاداش عامل ، کاسته شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین چیزهایی که مرد پس از خود به یادگار می نهد ، سه چیز است : فرزند شایسته ای که برایش دعا می کند ، صدقه جاریه ای که پاداشش به وی می رسد و دانشی که پس از وی بدان عمل می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی در روز رستاخیز می آید و با خود ، کارهای نیکی چون ابرهای انبوه یا کوه های استوار دارد . پس می گوید : پروردگارا ! اینها را که من نکرده ام ، پس از کجایند؟ [خداوند ]می فرماید : «این ، دانش توست که به مردم آموختی و پس از تو بدان عمل کردند» .
امام باقر علیه السلام :هرکس بابی از هدایت را یاد بدهد ، پاداش همه کسانی را که بدان عمل می کنند ، دارد ، بی آن که چیزی از پاداش آنان کاسته شود و هرکس باب گم راهی را یاد دهد ، گناهان همه کسانی که بدان عمل کنند ، بر او نیز بار می شود ، بی آن که چیزی از گناهان آنان کم شود .
الکافی به نقل از ابوبصیر : از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : «هرکس کار نیکی را یاد دهد ، پاداشی مانند آن که بدان عمل می کند ، دارد» . گفتم : اگر به دیگری هم یاد دهد ، باز این حکم جاری است؟ فرمود : «اگر آن را به همه مردم هم یاد دهد ، همین حکم جاری است» . گفتم : اگرچه بمیرد؟ فرمود : «اگرچه بمیرد» .
.
ص: 240
د اِستِغفارُ کُلِّ شَیءٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مُعَلِّمُ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ حَتَّی الحیتانُ فِی البَحرِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مُعَلِّمَ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأَرضِ وحیتانُ البَحرِ وکُلُّ ذی روحٍ فِی الهَواءِ وجَمیعُ أهلِ السَّماءِ وَالأَرضِ ، وإنَّ العالِمَ وَالمُتَعَلِّمَ فِی الأَجرِ سَواءٌ یَأتِیانِ یَومَ القِیامَهِ کَفَرَسَی رِهانٍ یَزدَحِمانِ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مُعَلِّمُ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأَرضِ وحیتانُ البُحورِ وکُلُّ صَغیرَهٍ وکَبیرَهٍ فی أرضِ اللّهِ وسَمائِهِ. (3)
ه صَلَواتُ کُلِّ شَیءٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الخَلقُ کُلُّهُم یُصَلّونَ عَلی مُعَلِّمِ الخَیرِ ؛ حَتّی حیتانُ البَحرِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ ومَلائِکَتَهُ وأهلَ سَماواتِهِ وأرَضیهِ وَالنّونَ فِی البَحرِ یُصَلّونَ عَلَی الَّذینَ یُعَلِّمونَ النّاسَ الخَیرَ. (5)
.
1- .الفردوس : ج 4 ص 158 ح 6493 عن جابر ، فیض القدیر : ج 5 ص 670 ح 8189، کنزالعمّال : ج 10 ص 145 ح 28739 .
2- .بصائر الدرجات : ج 3 ص 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 17 ح 40 .
3- .ثواب الأعمال : ص 159 ح 1 ، بصائر الدرجات : ج 4 ص 5 کلاهما عن جابر، بحارالأنوار : ج 2 ص 17 ح 41 .
4- .فردوس الأخبار : ج 2 ص 319 ح 2818 ، الفردوس : ج 2 ص 201 ح 2996 وفیه «حسان» بدل «حیتان» وکلاهما عن عائشه، کنزالعمّال : ج 10 ص 145 ح 28738 .
5- .سنن الدارمی : ج 1 ص 93 ح 294 عن مکحول ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 38 عن أبی اُمامه وراجع: المعجم الکبیر : ج 8 ص 234 ح 7912 وعوالی اللآلی : ج 1 ص 359 ح 30 .
ص: 241
د آمرزش خواهی همه چیز
ه درود فرستادن همه چیز
د آمرزش خواهی همه چیزپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه چیز ، حتّی ماهیان دریا ، برای آموزگار نیکی ، آمرزش می طلبند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر جانداری در هوا و همه اهل آسمان و زمین ، برای آموزگار نیکی ، آمرزش می خواهند و دانشمند و دانشجو در پاداش برابرند و روز رستاخیز ، چون دو اسب در مسابقه ، دوشادوش همدیگر می آیند .
امام صادق علیه السلام :جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر کوچک و بزرگی در زمین و آسمان خدا ، برای آموزگار نیکی ، آمرزش می طلبند .
ه درود فرستادن همه چیزپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه آفریدگان (حتّی ماهیان دریا) بر آموزگار نیکی ، درود می فرستند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند و فرشتگان و اهل آسمان ها و زمین هایش و [ حتّی ]ماهی در دریا ، بر کسانی که به مردم نیکی می آموزند ، درود می فرستند .
.
ص: 242
2 / 4فَضلُ المُعَلِّمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ اغفِر لِلمُعَلِّمینَ ثَلاثاً ، وأطِل أعمارَهُم ، وبارِک لَهُم فی کَسبِهِم. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الدُّنیا مَلعونَهٌ ؛ مَلعونٌ ما فیها إلاّ ذِکرَ اللّهِ وما والاهُ أو مُعَلِّما أو مُتَعَلِّما. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا اُخبِرُکُم عَنِ الأَجوَدِ الأَجوَدِ ؟ اللّهُ الأَجوَدُ الأَجوَدُ ، وأنَا أجوَدُ وُلدِ آدَمَ ، وأجوَدُهُم مِن بَعدی رَجُلٌ عَلِمَ عِلماً فَنَشَرَ عِلمَهُ ، یُبعَثُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً واحِدَهً ، ورَجُلٌ جادَ بِنَفسِهِ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّی یُقتَلَ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا قالَ المُعَلِّمُ لِلصَّبِیِّ : قُل «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» ، فَقالَ الصَّبِیُّ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» ، کَتَبَ اللّهُ بَراءَهً لِلصَّبِیِّ وبَراءَهً لِأَبَوَیهِ وبَراءَهً لِلمُعَلِّمِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعلیمُ العِلمِ کَفّارَهُ الکَبائِرِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا تَعَلَّمتَ باباً مِنَ العِلمِ کانَ خَیراً لَکَ مِن أن تُصَلِّیَ ألفَ رَکعَهٍ تَطَوُّعاً مُتَقَبَّلَهً ، وإذا عَلَّمتَ النّاسَ ، عُمِلَ بِهِ أو لَم یُعمَل بِهِ ، فَهُوَ خَیرٌ لَکَ مِن ألفِ رَکعَهٍ تُصَلّیها تَطَوُّعاً مُتَقَبَّلَهً. (6)
.
1- .تاریخ بغداد : ج 3 ص 64 عن ابن عبّاس .
2- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1377 ح 4112 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 28 ، سنن الترمذی: ج 4 ص 561 ح 2322 وفیه «عالم» بدل «معلّم» وکلّها عن أبی هریره، کنزالعمّال : ج 3 ص 185 ح 6083 .
3- .مسند أبی یعلی: ج 3 ص 190 ح 2782 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 123 وفیه «الأجود» بدل «الأجود» کلاهما عن أنس، کنزالعمّال : ج 10 ص 151 ح 28771 .
4- .جامع الأخبار: ص 119 ح 214، بحارالأنوار : ج 92 ص 257 ح 52 ؛ الفردوس: ج 4 ص 193 ح 6597 عن ابن عبّاس نحوه .
5- .الفردوس: ج 2 ص 68 ح 2383 عن أبی ذرّ .
6- .الفردوس : ج 1 ص 278 ح 1084 عن أبی ذرّ، کنزالعمّال : ج 10 ص 163 ح 28848 .
ص: 243
2 / 4 فضیلت آموزگار
2 / 4فضیلت آموزگارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدایا! آموزگاران را ببخشای (سه بار فرمود) و عمرشان را طولانی کن و کسب و کارشان را رونق بخش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا ، نفرین شده و آنچه در آن است نیز نفرین شده است ، مگر یاد خدا و آنچه در آن ردیف است و یا آموزگار و شاگرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از برترین بخشنده آگاه سازم؟ خداوند ، بخشنده ترین است و من ، بخشنده ترین فرزند آدم هستم و بخشنده ترین کس ، پس از من ، مردی است که دانشی را آموخته و آن را منتشر می کند که روز قیامت ، [به صورت] یک امّت برانگیخته می شود و نیز مردی که جان خود را در راه خدا بذل کند تا آن که کشته شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که آموزگار به کودک بگوید : بگو «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و کودک بگوید : «بسم اللّه الرحمن الرحیم» ، خداوند ، دوری از آتش را برای کودک و پدر و مادرش و آموزگار می نویسد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آموزش دانش ، کفّاره گناهان بزرگ است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه بابی از دانش فراگرفتی ، برایت از آن که هزار رکعت نماز مستحبّیِ پذیرفته شده بخوانی ، بهتر است ، و چون به مردم آموختی ، بدان عمل بشود یا نشود ، برایت از آن که هزار رکعت نماز مستحبّی پذیرفته شده بخوانی ، بهتر است .
.
ص: 244
عنه صلی الله علیه و آله :مَن جاءَ مَسجِد ی هذا لَم یَأتِهِ إلاّ لِخَیرٍ یَتَعَلَّمُهُ أو یُعَلِّمُهُ فَهُوَ بِمَنزِلَهِ المُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ ، ومَن جاءَ لِغَیرِ ذلِکَ فَهُوَ بِمَنزِلَهِ الرَّجُلِ یَنظُرُ إلی مَتاعِ غَیرِهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الغُدُوُّ وَالرَّواحُ فی تَعَلُّمِ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ الجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :أشَدُّ مِن یُتمِ الیَتیمِ الَّذِی انقَطَعَ عَن اُمِّهِ وأبیهِ ، یُتمُ یَتیمٍ اِنقَطَعَ عَن إمامِهِ ولا یَقدِرُ عَلَی الوُصولِ إلَیهِ ولا یَدری کَیفَ حُکمُهُ فیما یُبتَلی بِهِ مِن شَرائِعِ دینِهِ . ألا فَمَن کانَ مِن شیعَتِنا عالِماً بِعُلومِنا وهذَا الجاهِلُ بِشَریعَتِنَا المُنقَطِعُ عَن مُشاهَدَتِنا یَتیمٌ فی حِجرِهِ ، ألا فَمَن هَداهُ وأرشَدَهُ وعَلَّمَهُ شَریعَتَنا کانَ مَعَنا فِی الرَّفیقِ الأَعلی. (3)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إذا کانَ الآباءُ هُمُ السَّبَبَ فِی الحَیاهِ ، فَمُعَلِّمُو الحِکمَهِ وَالدّینِ هُمُ السَّبَبُ فی جَودَتِها. (4)
عنه علیه السلام :مَن کانَ مِن شیعَتِنا عالِماً بِشَریعَتِنا ، فَأَخرَجَ ضُعَفاءَ شیعَتِنا مِن ظُلمَهِ جَهلِهِم إلی نورِ العِلمِ الَّذی حَبَوناهُ بِهِ ، جاءَ یَومَ القِیامَهِ وعَلی رَأسِهِ تاجٌ مِن نورٍ یُضیءُ لِأَهلِ جَمیعِ العَرَصاتِ ، وحُلَّهٌ لا یُقَوَّمُ لِأَقَلِّ سِلکٍ مِنهَا الدُّنیا بِحَذافیرِها ، ثُمَّ یُنادی مُنادٍ : یا عِبادَ اللّهِ ، هذا عالِمٌ مِن تَلامِذَهِ بَعضِ عُلَماءِ آلِ مُحَمَّدٍ ، ألا فَمَن أخرَجَهُ فِی الدُّنیا مِن حَیرَهِ جَهلِهِ فَلیَتَشَبَّث بِنورِهِ لِیُخرِجَهُ مِن حَیرَهِ ظُلمَهِ هذِهِ العَرَصاتِ إلی نُزَهِ الجِنانِ ، فَیَخرُجُ کُلُّ مَن کانَ عَلَّمَهُ فِی الدُّنیا خَیراً ، أو فَتَحَ عَن قَلبِهِ مِنَ الجَهلِ قُفلاً ، أو أوضَحَ لَهُ عَن شُبهَهٍ. (5)
.
1- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 82 ح 227 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 398 ح 9419 کلاهما عن أبی هریره وراجع: المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 169 ح 310، کنزالعمّال : ج 10 ص 148 ح 28758 .
2- .الفردوس: ج 3 ص 109 ح 4303 ، الجامع الصغیر : ج 2 ص 203 ح 5790 نقلاً عن أبی مسعود الأصبهانی فی معجمه وابن النجّار وکلاهما عن ابن عبّاس، کنزالعمّال : ج 10 ص 154 ح 28792 .
3- .الاحتجاج : ج 1 ص 9 ح 2 عن یوسف بن محمّد بن زیاد وعلیّ بن محمّد بن سیّار ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 339 ح 214 کلاهما عن الإمام العسکری عن أبیه عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 2 ح 1 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 261 ح 57 .
5- .الاحتجاج : ج 1 ص 10 ح 3 عن یوسف بن محمّد بن زیاد وعلیّ بن محمّد بن سیار ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 339 ح 215 کلاهما عن الإمام العسکری علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 2 ح 2 .
ص: 245
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس به مسجد من بیاید و هدفی جز یاد گرفتن و یا یاد دادن نیکی نداشته باشد ، مانند مجاهد در راه خداست و هرکس برای غیر از این بیاید ، چون کسی است که به تماشای کالای دیگران آمده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صبح و شب در فراگیری دانش بودن ، نزد خدا برتر از جهاد در راه خدای عز و جل است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخت تر از یتیمی کسی که پدر و مادرش را از دست داده است ، یتیمی آن کس است که از امام خویش جدا شده و نمی تواند به او برسد و احکام مسائل شرعی خود را نمی داند . هان! هرکس از شیعیان ما که به دانش های ما داناست ، سرپرستی نادان به آیین ما و گسسته از ما را به عهده بگیرد و او را هدایت کند و ره بنماید و آیین ما را به او بیاموزد ، با ما در رفیق اعلا خواهد بود .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اگر پدران سبب حیات باشند ، آموزگاران حکمت و دین ، سبب نیکویی آن هستند .
امام علی علیه السلام :هرکس از شیعیان ما که به آیین ما دانا باشد و شیعیان ناتوان ما را از تاریکی نادانی شان به سوی نور دانشی که ما بدو بخشیده ایم ببرد ، روز قیامت با تاجی بر سر می آید که همه اهل عرصات را روشنی می بخشد و لباسی زربافت به تن دارد که دنیا با همه نفایسش ، بهای کوچک ترین رشته آن نیست . آن گاه منادی ندا می دهد : ای بندگان خدا! این دانشمندی از شاگردان یکی از دانشمندان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله است . هان! هرکس را که او در دنیا از حیرت نادانی اش بیرون آورده است ، به نور وی چنگ زند ، تا او را از حیرت تاریکی این عرصه ها به بهشت دلگشای بیرون برد . پس هرکس که وی به او نیکی آموخته یا قفل نادانی را از دلش گشوده یا شبهه ای را برایش روشن نموده ، بیرون می آید .
.
ص: 246
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ الَّذی یُعَلِّمُ العِلمَ مِنکُم لَهُ أجرٌ مِثلُ أجرِ المُتَعَلِّمِ ولَهُ الفَضلُ عَلَیهِ، فَتَعَلَّمُوا العِلمَ مِن حَمَلَهِ العِلمِ، وعَلِّموهُ إخوانَکُم کَما عَلَّمَکُموهُ العُلَماءُ. (1)
عیسی علیه السلام :مَن عَلِمَ وعَمِلَ وعَلَّمَ ، عُدَّ فِی المَلَکوتِ الأَعظَمِ عَظیما. (2)
سنن الدارمی عن الحسن :سُئِلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن رَجُلَینِ کانا فی بَنی إسرائیلَ : أحَدُهُما کانَ عالِماً یُصَلِّی المَکتوبَهَ ثُمَّ یَجلِسُ فَیُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ ، وَالآخَرُ یَصومُ النَّهارَ ویَقومُ اللَّیلَ ، أیُّهُما أفضَلُ ؟ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَضلُ هذَا العالِمِ الَّذی یُصَلِّی المَکتوبَهَ ثُمَّ یَجلِسُ فَیُعَلِّمُ النّاسَ عَلَی العابِدِ الَّذی یَصومُ النَّهارَ ویَقومُ اللَّیلَ کَفَضلی عَلی أدناکُم رَجُلاً. (3)
2 / 5النَّوادِررسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ وعَلِّموهُ النّاسَ. (4)
.
1- .الکافی: ج 1 ص 35 ح 2 ، بصائر الدرجات: ص 4 ح 9 کلاهما عن محمّد بن مسلم، منیه المرید: ص 111 ولیس فیه «مثل أجر» .
2- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 82، بحارالأنوار : ج 78 ص 193 ح 7 .
3- .سنن الدارمی : ج 1 ص 103 ح 346 وراجع: تنبیه الخواطر : ج 2 ص 212 وإرشاد القلوب: ص 13 .
4- .سنن الدارمی : ج 1 ص 78 ح 225عن ابن مسعود ، سنن الدار قطنی : ج 4 ص 81 ح 45 و ص 82 ح 46 عن أبی سعید ، التاریخ الکبیر : ج 3 ص 510 ح 1696 عن أبی بکر ولیس فیه «الناس»، کنزالعمّال : ج 10 ص 166 ح 28863 .
ص: 247
2 / 5 گوناگون
امام باقر علیه السلام :آن که از میان شما دانش می آموزد ، پاداشی مانند پاداش آن کسی دارد که فرا می گیرد و بیشتر از او دارد . پس دانش را از حاملان دانش فرا گیرید و به برادرانتان بیاموزید؛ همان گونه که دانشمندان به شما آموختند .
عیسی علیه السلام :آن که بداند و عمل کند و بیاموزد ، در ملکوت اعظم ، بس بزرگ به شمار آید .
سنن الدارمی به نقل از حسن : از پیامبر خدا درباره دو مردی که در بنی اسرائیل بودند ، پرسیدند . یکی از آن دو ، دانشمند بود ، نماز واجبش را می خواند ، سپس می نشست و به آموزش نیکی به مردم می پرداخت ، و دیگری ، روز را روزه می گرفت و شب را به عبادت برمی خاست . کدام یک برترند؟ ایشان در پاسخ فرمود : «برتری این دانشمندی که نماز واجب را می خواند و سپس می نشست و به مردم می آموخت ، بر آن عابد که روز را روزه می گرفت و شب را برمی خاست ، مانند برتری من بر پایین ترین فردِ شماست» .
2 / 5گوناگونپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش فرا گیرید و آن را به مردم بیاموزید .
.
ص: 248
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل رَفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ فِی الأَمرِ کُلِّهِ ، ویُحِبُّ کُلَّ قَلبٍ خاشِعٍ حَزینٍ رَحیمٍ ، یُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ ویَدعو إلی طاعَهِ اللّهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : یا عَلِیُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ . . . ضِحکُهُ تَبَسُّماً ، وَاجتِماعُهُ تَعَلُّماً ، مُذَکِّرُ الغافِلِ ، مُعَلِّمُ الجاهِلِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مِن حَقائِقِ الإِیمانِ : الإِنفاقُ مِنَ الإِقتارِ ، وإنصافُکَ النّاسَ مِن نَفسِکَ ، وبَذلُ العِلمِ لِلمُتَعَلِّمِ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ المُؤمِنِ : لا یَخرُقُ بِهِ فَرَحٌ ، ولا یَطیشُ بِهِ مَرَحٌ ، مُذَکِّرٌ لِلعالِمِ ، مُعَلِّمٌ لِلجاهِلِ. (4)
عنه علیه السلام :شُکرُ العالِمِ عَلی عِلمِهِ أن یَبذِلَهُ لِمَن یَستَحِقُّهُ. (5)
عنه علیه السلام :مِلاکُ العِلمِ نَشرُهُ. (6)
عنه علیه السلام :جَمالُ العِلمِ نَشرُهُ ، وثَمَرَتُهُ العَمَلُ بِهِ ، وصِیانَتُهُ وَضعُهُ فی أهلِهِ. (7)
عنه علیه السلام :شُکرُ العالِمِ عَلی عِلمِهِ عَمَلُهُ بِهِ وبَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ. (8)
.
1- .الفردوس : ج 1 ص 158 ح 582 عن أبی الدرداء .
2- .التمحیص : ص 74 ح 171، بحارالأنوار : ج 67 ص 310 ح 45 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 360 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، الخصال : ص 124 ح 121 عن یونس بن عبدالرحمن یرفعه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 15 ح 30 .
4- .الکافی : ج 2 ص 229 ح 1 عن عبداللّه بن یونس عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 67 ص 366 ح 70 .
5- .کنز الفوائد: ج 2 ص 108، بحارالأنوار : ج 2 ص 81 ح 84 .
6- .غرر الحکم : ح 9715، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8965 .
7- .غرر الحکم : ح 4754، عیون الحکم والمواعظ : ص 222 ح 4316 .
8- .غرر الحکم : ح 5667، عیون الحکم والمواعظ : ص 291 ح 5211 .
ص: 249
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل مداراکننده است و مدارا را در همه کارها دوست دارد و هر دل فروتن اندوهگینِ مهربانی را که به مردم ، نیکی می آموزد و به اطاعت خدا می خوانَد ، دوست دارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به علی علیه السلام : ای علی! از ویژگی های مؤمن است که . . . خنده اش لبخند و گِرد هم آمدنش برای یادگیری است ؛ به غافل یادآور می شود و به کسی که نمی داند ، یاد می دهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز از حقایق ایمان است : انفاق در تنگ دستی ، انصاف دادنت با مردم و بذل دانش به دانشجو .
امام علی علیه السلام در توصیف مؤمن : شادی ، او را کم خرد نمی سازد و شادمانی او را به سبُک سری نمی کشد ؛ یادآورنده به دانا و یاددهنده به کسی است که نمی داند .
امام علی علیه السلام :سپاس گزاری دانشمند بر دانشش ، آن است که آن را به مستحقّش بذل کند .
امام علی علیه السلام :استواری دانش ، به نشر آن است .
امام علی علیه السلام :زیبایی دانش ، نشر آن و میوه اش ، عمل به آن و نگهداری اش ، نهادن آن در اختیار اهلش است .
امام علی علیه السلام :شُکرگزاری دانشمند بر دانشش ، به کار بستن آن و بذل آن به اهلش است .
.
ص: 250
الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، تَعَلَّم مِنَ العِلمِ ما جَهِلتَ ، وعَلِّمِ الجاهِلَ مِمّا عُلِّمتَ. (1)
لقمان علیه السلام :یا بُنَیَّ ، تَعَلَّم مِنَ العُلَماءِ ما جَهِلتَ ، وعَلِّمِ النّاسَ ما عَلِمتَ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :العِلمُ المَصونُ کَالسِّراجِ المُطبَقِ عَلَیهِ. (3)
.
1- .تحف العقول : ص 394، بحارالأنوار : ج 78 ص 309 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 231 .
3- .تحف العقول : ص 313، بحارالأنوار : ج 78 ص 292 .
ص: 251
امام کاظم علیه السلام در سفارشش به هشام بن حکم : ای هشام! آنچه را از دانش که نمی دانی ، فراگیر و از آنچه آموخته ای ، به نادان بیاموز .
لقمان :پسرکم! آنچه را نمی دانی ، از دانشمندان فرا گیر و آنچه را فرا گرفتی ، به مردم بیاموز .
امام صادق علیه السلام :دانش نگاه داشته شده ، مانند چراغِ سرپوشیده است .
.
ص: 252
الفصل الثالث : آداب التّعلیم3 / 1الإِخلاصرسول اللّه صلی الله علیه و آله :العالِمُ إذا أرادَ بِعِلمِهِ وَجهَ اللّهِ عز و جلهابَهُ کُلُّ شَیءٍ ، وإذا أرادَ بِعِلمِهِ أن یَکنِزَ بِهِ الکُنوزَ هابَ مِن کُلِّ شَیءٍ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أخلِص للّهِِ عَمَلَکَ وعِلمَکَ وحُبَّکَ وبُغضَکَ وأخذَکَ وتَرکَکَ وکَلامَکَ وصَمتَکَ. (2)
عنه علیه السلام :طوبی لِمَن أخلَصَ للّهِِ عِلمَهُ وعَمَلَهُ ، وحُبَّهُ وبُغضَهُ ، وأخذَهُ وتَرکَهُ ، وکَلامَهُ وصَمتَهُ. (3)
عنه علیه السلام :أفضَلُ العِلمِ ما اُخلِصَ فیهِ. (4)
راجع: ص 68 (الإخلاص) و 116 (التعلّم لغیر اللّه ) و 426 (الریاء) ، ج 2 ص 482 (الإخلاص).
.
1- .الفردوس : ج 3 ص 71 ح 4201 عن أنس، کنزالعمّال : ج 10 ص 250 ح 29342 وراجع: المحجّه البیضاء : ج 3 ص 264 .
2- .غرر الحکم : ح 2400، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1965 .
3- .غرر الحکم : ح 5964، عیون الحکم والمواعظ : ص 314 ح 5483 .
4- .غرر الحکم : ح 2934، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2637 وفیه «العمل» بدل «العلم» .
ص: 253